-
Notifications
You must be signed in to change notification settings - Fork 1
/
Copy pathsnapshot.html
1283 lines (1239 loc) · 75.1 KB
/
snapshot.html
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
<!DOCTYPE html><html lang="nl"><head>
<meta content="width=device-width, initial-scale=1, shrink-to-fit=no" name="viewport">
<meta content="text/html; charset=utf-8" http-equiv="content-type">
<meta name="generator" content="ReSpec 32.7.1">
<style>
span.example-title{text-transform:none}
:is(aside,div).example,div.illegal-example{padding:.5em;margin:1em 0;position:relative;clear:both}
div.illegal-example{color:red}
div.illegal-example p{color:#000}
:is(aside,div).example{border-left-width:.5em;border-left-style:solid;border-color:#e0cb52;background:#fcfaee}
aside.example div.example{border-left-width:.1em;border-color:#999;background:#fff}
.example pre{background-color:rgba(0,0,0,.03)}
</style>
<style>
dfn{cursor:pointer}
.dfn-panel{position:absolute;z-index:35;min-width:300px;max-width:500px;padding:.5em .75em;margin-top:.6em;font-family:"Helvetica Neue",sans-serif;font-size:small;background:#fff;color:#000;box-shadow:0 1em 3em -.4em rgba(0,0,0,.3),0 0 1px 1px rgba(0,0,0,.05);border-radius:2px}
.dfn-panel:not(.docked)>.caret{position:absolute;top:-9px}
.dfn-panel:not(.docked)>.caret::after,.dfn-panel:not(.docked)>.caret::before{content:"";position:absolute;border:10px solid transparent;border-top:0;border-bottom:10px solid #fff;top:0}
.dfn-panel:not(.docked)>.caret::before{border-bottom:9px solid #a2a9b1}
.dfn-panel *{margin:0}
.dfn-panel b{display:block;color:#000;margin-top:.25em}
.dfn-panel ul a[href]{color:#333}
.dfn-panel>div{display:flex}
.dfn-panel a.self-link{font-weight:700;margin-right:auto}
.dfn-panel .marker{padding:.1em;margin-left:.5em;border-radius:.2em;text-align:center;white-space:nowrap;font-size:90%;color:#040b1c}
.dfn-panel .marker.dfn-exported{background:#d1edfd;box-shadow:0 0 0 .125em #1ca5f940}
.dfn-panel .marker.idl-block{background:#8ccbf2;box-shadow:0 0 0 .125em #0670b161}
.dfn-panel a:not(:hover){text-decoration:none!important;border-bottom:none!important}
.dfn-panel a[href]:hover{border-bottom-width:1px}
.dfn-panel ul{padding:0}
.dfn-panel li{margin-left:1em}
.dfn-panel.docked{position:fixed;left:.5em;top:unset;bottom:2em;margin:0 auto;max-width:calc(100vw - .75em * 2 - .5em - .2em * 2);max-height:30vh;overflow:auto}
</style>
<link href="https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/respec/style/logos/logius.ico" rel="shortcut icon" type="image/x-icon">
<title>BOMOS aanvullende modules: Linked data</title>
<script>
respecConfig = {...organisationConfig, ...respecConfig};
</script>
<link href="./media/style.css" rel="stylesheet" type="text/css">
<style id="respec-mainstyle">
@keyframes pop{
0%{transform:scale(1,1)}
25%{transform:scale(1.25,1.25);opacity:.75}
100%{transform:scale(1,1)}
}
:is(h1,h2,h3,h4,h5,h6,a) abbr{border:none}
dfn{font-weight:700}
a.internalDFN{color:inherit;border-bottom:1px solid #99c;text-decoration:none}
a.externalDFN{color:inherit;border-bottom:1px dotted #ccc;text-decoration:none}
a.bibref{text-decoration:none}
.respec-offending-element:target{animation:pop .25s ease-in-out 0s 1}
.respec-offending-element,a[href].respec-offending-element{text-decoration:red wavy underline}
@supports not (text-decoration:red wavy underline){
.respec-offending-element:not(pre){display:inline-block}
.respec-offending-element{background:url() bottom repeat-x}
}
#references :target{background:#eaf3ff;animation:pop .4s ease-in-out 0s 1}
cite .bibref{font-style:normal}
a[href].orcid{padding-left:4px;padding-right:4px}
a[href].orcid>svg{margin-bottom:-2px}
.toc a,.tof a{text-decoration:none}
a .figno,a .secno{color:#000}
ol.tof,ul.tof{list-style:none outside none}
.caption{margin-top:.5em;font-style:italic}
table.simple{border-spacing:0;border-collapse:collapse;border-bottom:3px solid #005a9c}
.simple th{background:#005a9c;color:#fff;padding:3px 5px;text-align:left}
.simple th a{color:#fff;padding:3px 5px;text-align:left}
.simple th[scope=row]{background:inherit;color:inherit;border-top:1px solid #ddd}
.simple td{padding:3px 10px;border-top:1px solid #ddd}
.simple tr:nth-child(even){background:#f0f6ff}
.section dd>p:first-child{margin-top:0}
.section dd>p:last-child{margin-bottom:0}
.section dd{margin-bottom:1em}
.section dl.attrs dd,.section dl.eldef dd{margin-bottom:0}
#issue-summary>ul{column-count:2}
#issue-summary li{list-style:none;display:inline-block}
details.respec-tests-details{margin-left:1em;display:inline-block;vertical-align:top}
details.respec-tests-details>*{padding-right:2em}
details.respec-tests-details[open]{z-index:999999;position:absolute;border:thin solid #cad3e2;border-radius:.3em;background-color:#fff;padding-bottom:.5em}
details.respec-tests-details[open]>summary{border-bottom:thin solid #cad3e2;padding-left:1em;margin-bottom:1em;line-height:2em}
details.respec-tests-details>ul{width:100%;margin-top:-.3em}
details.respec-tests-details>li{padding-left:1em}
.self-link:hover{opacity:1;text-decoration:none;background-color:transparent}
aside.example .marker>a.self-link{color:inherit}
.header-wrapper{display:flex;align-items:baseline}
:is(h2,h3,h4,h5,h6):not(#toc>h2,#abstract>h2,#sotd>h2,.head>h2){position:relative;left:-.5em}
:is(h2,h3,h4,h5,h6):not(#toch2)+a.self-link{color:inherit;order:-1;position:relative;left:-1.1em;font-size:1rem;opacity:.5}
:is(h2,h3,h4,h5,h6)+a.self-link::before{content:"§";text-decoration:none;color:var(--heading-text)}
:is(h2,h3)+a.self-link{top:-.2em}
:is(h4,h5,h6)+a.self-link::before{color:#000}
@media (max-width:767px){
dd{margin-left:0}
}
@media print{
.removeOnSave{display:none}
}
</style>
<meta name="description" content="BOMOS (Beheer- en OntwikkelModel voor Open Standaarden) is een hulpmiddel
van en voor de standaardisatiewereld. Dit deel bevat een aanvullende
module over linked data. Het is een verkenning van de rol die linked data speelt en kan gaan spelen in moderne semantische standaarden.">
<style>
.sidelabel{position:fixed;-webkit-transform-origin:top right;right:100%;top:0;-webkit-transform:rotate(-90deg);padding:4px 50px 4px 10px;color:#fff;white-space:nowrap;z-index:1}
</style>
<script id="initialUserConfig" type="application/json">{
"nl_organisationName": "Logius",
"nl_organisationStylesURL": "https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/respec/style/",
"nl_organisationPublishURL": "https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/",
"logos": [
{
"src": "https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/respec/style/logos/figure-logius.svg",
"alt": "Logius",
"id": "Logius",
"height": 77,
"width": 44,
"url": "https://www.logius.nl/standaarden"
}
],
"latestVersion": [
"nl_organisationPublishURL",
"pubDomain",
"/",
"shortName"
],
"thisVersion": [
"nl_organisationPublishURL",
"pubDomain",
"/",
"shortName",
"/",
"publishVersion"
],
"prevVersion": [
"nl_organisationPublishURL",
"pubDomain",
"/",
"shortName",
"/",
"previousPublishVersion"
],
"useLogo": true,
"useLabel": true,
"license": "cc0",
"addSectionLinks": true,
"localizationStrings": {
"en": {
"wv": "Draft",
"cv": "Recommendation",
"vv": "Proposed recommendation",
"def": "Definitive version",
"basis": "Document",
"eo": "Outdated version",
"tg": "Rescinded version",
"no": "Norm",
"st": "Standard",
"im": "Information model",
"pr": "Guideline",
"hr": "Guide",
"wa": "Proposed recommendation",
"al": "General",
"bd": "Governance documentation",
"bp": "Best practice"
},
"nl": {
"wv": "Werkversie",
"cv": "Consultatieversie",
"vv": "Versie ter vaststelling",
"def": "Vastgestelde versie",
"basis": "Document",
"eo": "Verouderde versie",
"tg": "Teruggetrokken versie",
"no": "Norm",
"st": "Standaard",
"im": "Informatiemodel",
"pr": "Praktijkrichtlijn",
"hr": "Handreiking",
"wa": "Werkafspraak",
"al": "Algemeen",
"bd": "Beheerdocumentatie",
"bp": "Best practice"
}
},
"sotdText": {
"nl": {
"sotd": "Status van dit document",
"def": "Dit is de definitieve versie van dit document. Wijzigingen naar aanleiding van consultaties zijn doorgevoerd.",
"wv": "Dit is een werkversie die op elk moment kan worden gewijzigd, verwijderd of vervangen door andere documenten. Het is geen door het TO goedgekeurde consultatieversie.",
"cv": "Dit is een door het TO goedgekeurde consultatieversie. Commentaar over dit document kan gestuurd worden naar ",
"vv": "Dit is een definitief concept van de nieuwe versie van dit document. Wijzigingen naar aanleiding van consultaties zijn doorgevoerd.",
"basis": "Dit is een document zonder officiële status."
},
"en": {
"sotd": "Status of This Document",
"def": "This is the definitive version of this document. Edits resulting from consultations have been applied.",
"wv": "This is a draft that could be altered, removed or replaced by other documents. It is not a recommendation approved by TO.",
"cv": "This is a proposed recommendation approved by TO. Comments regarding this document may be sent to ",
"vv": "This is the definitive concept of this document. Edits resulting from consultations have been applied.",
"basis": "This document has no official standing."
}
},
"labelColor": {
"def": "#154273",
"wv": "#32a852"
},
"licenses": {
"cc0": {
"name": "Creative Commons 0 Public Domain Dedication",
"short": "CC0",
"url": "https://creativecommons.org/publicdomain/zero/1.0/",
"image": "https://tools.geostandaarden.nl/respec/style/logos/CC-Licentie.svg"
},
"cc-by": {
"name": "Creative Commons Attribution 4.0 International Public License",
"short": "CC-BY",
"url": "https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode",
"image": "https://tools.geostandaarden.nl/respec/style/logos/cc-by.svg"
},
"cc-by-nd": {
"name": "Creative Commons Naamsvermelding-GeenAfgeleideWerken 4.0 Internationaal",
"short": "CC-BY-ND",
"url": "https://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/legalcode.nl",
"image": "https://tools.geostandaarden.nl/respec/style/logos/cc-by-nd.svg"
}
},
"localBiblio": {
"ADR": {
"authors": [
"Jasper Roes",
"Joost Farla"
],
"date": "Juli 2020",
"href": "https://publicatie.centrumvoorstandaarden.nl/api/adr/",
"publisher": "Logius",
"title": "API Design Rules (Nederlandse API Strategie IIa)"
},
"ADR-ext": {
"authors": [
"Jasper Roes",
"Linda van den Brink"
],
"date": "Januari 2020",
"href": "https://docs.geostandaarden.nl/api/API-Strategie-ext",
"publisher": "Geonovum/Kennisplatform APi's",
"title": "API Designrules Extensions (Nederlandse API Strategie IIb)"
},
"Algemene Voorwaarden Logius": {
"date": "12 juni 2018",
"href": "https://www.logius.nl/onze-organisatie/zakendoen-met-logius/voorwaarden/algemene-voorwaarden-logius",
"publisher": "Logius",
"title": "Algemene voorwaarden Logius"
},
"API Design Rules": {
"authors": [
"Jasper Roes",
"Joost Farla"
],
"date": "Juli 2020",
"href": "https://publicatie.centrumvoorstandaarden.nl/api/adr/",
"publisher": "Logius",
"title": "API Design Rules (Nederlandse API Strategie IIa)"
},
"API Design Rules-Extensions": {
"authors": [
"Jasper Roes",
"Linda van den Brink"
],
"date": "Januari 2020",
"href": "https://docs.geostandaarden.nl/api/API-Strategie-ext",
"publisher": "Geonovum/Kennisplatform APi's",
"title": "API Designrules Extensions (Nederlandse API Strategie IIb)"
},
"BCP195": {
"authors": [
"Y. Sheffer, R. Holz, P. Saint-Andre"
],
"date": "May 2015",
"href": "https://tools.ietf.org/html/bcp195",
"publisher": "IETF",
"title": "Recommendations for Secure Use of Transport Layer Security (TLS) and Datagram Transport Layer Security (DTLS)"
},
"Beheermodel": {
"date": "Oktober 2017",
"href": "https://www.logius.nl/sites/default/files/public/bestanden/diensten/DigiKoppeling/Standaarden/Digikoppeling-Beheermodel.pdf",
"publisher": "Logius",
"title": "Beheermodel en releasebeleid Digikoppeling v1.5"
},
"Beveiligingsdocument": {
"href": "https://publicatie.centrumvoorstandaarden.nl/dk/beveilig/",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Beveiligingsstandaarden en voorschriften"
},
"Certificaten": {
"href": "https://cert.pkioverheid.nl/",
"publisher": "Logius",
"title": "PkIoverheid certificaten"
},
"CloudEvents": {
"authors": [
"@@@"
],
"date": "May 2011",
"href": "https://github.com/cloudevents/spec/blob/v1.0.1/spec.md",
"publisher": "@@@",
"title": "CloudEvents - Version 1.0.1"
},
"Compliance": {
"href": "https://portaal.digikoppeling.nl",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Compliance Voorziening"
},
"Deployment Guide 1.1": {
"authors": [
"Pete Wenzel",
"Jacques Durand"
],
"date": "June 2005",
"href": "http://www.oasis-open.org/apps/org/workgroup/ebxml-iic-deployment-profile-template-intro-100406.doc",
"publisher": "OASIS",
"title": "Deployment Profile Template For OASIS ebXML Message Service 2.0"
},
"Digikoppeling Actuele Documentatie": {
"href": "http://www.logius.nl/digikoppeling",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Overzicht Actuele Documentatie en Compliance"
},
"Digikoppeling Beheermodel": {
"date": "Oktober 2017",
"href": "https://www.logius.nl/sites/default/files/public/bestanden/diensten/DigiKoppeling/Standaarden/Digikoppeling-Beheermodel.pdf",
"publisher": "Logius",
"title": "Beheermodel en releasebeleid Digikoppeling v1.5"
},
"Digikoppeling Best Practices ebMS2": {
"date": "2019",
"href": "https://www.logius.nl/diensten/digikoppeling/documentatie",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Best Practices ebMS2"
},
"Digikoppeling Best Practices Grote Berichten": {
"date": "2019",
"href": "https://www.logius.nl/diensten/digikoppeling/documentatie",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Best Practices Grote Berichten"
},
"Digikoppeling Best Practices WUS": {
"date": "2019",
"href": "https://www.logius.nl/diensten/digikoppeling/documentatie",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Best Practices WUS"
},
"Digikoppeling Beveiligingsdocument": {
"date": "2021",
"href": "https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/dk/beveilig/",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Beveiligingsstandaarden en voorschriften"
},
"Digikoppeling Compliance Voorziening": {
"href": "https://portaal.digikoppeling.nl",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Compliance Voorziening"
},
"Digikoppeling Gebruik Certificaten": {
"href": "http://www.logius.nl/digikoppeling",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Gebruik en achtergrond certificaten"
},
"Digikoppeling Identificatie-Authenticatie": {
"href": "https://www.logius.nl/diensten/digikoppeling/documentatie",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Identificatie en Authenticatie"
},
"Digikoppeling Koppelvlakstandaard ebMS2": {
"date": "mei 2019",
"href": "https://logius-standaarden.github.io/Digikoppeling-Koppelvlakstandaard-ebMS2/",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Koppelvlakstandaard ebMS2"
},
"Digikoppeling Koppelvlakstandaard Grote Berichten": {
"date": "september 2020",
"href": "https://logius-standaarden.github.io/Digikoppeling-Koppelvlakstandaard-GB/",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Koppelvlakstandaard Grote Berichten"
},
"Digikoppeling Koppelvlakstandaard REST API": {
"date": "februari 2021",
"href": "https://centrumvoorstandaarden.github.io/DigikoppelingRestfulApiProfiel/",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Restful API Profiel (Concept)"
},
"Digikoppeling Koppelvlakstandaard WUS": {
"date": "oktober 2020",
"href": "https://logius-standaarden.github.io/Digikoppeling-Koppelvlakstandaard-WUS/",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Koppelvlakstandaard ebMS2"
},
"Digikoppeling Logius website": {
"href": "https://logius.nl/diensten/digikoppeling/documentatie",
"publisher": "Logius",
"title": "Logius Digikoppeling"
},
"Digikoppeling REST API profiel": {
"href": "https://publicatie.centrumvoorstandaarden.nl/dk/restapi/",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling REST API profiel"
},
"Digikoppeling-Architectuur": {
"href": "https://publicatie.centrumvoorstandaarden.nl/dk/architectuur/",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Architectuur"
},
"Digikoppeling-Beveiligingsdocument": {
"href": "https://publicatie.centrumvoorstandaarden.nl/dk/beveilig",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Beveiligingsstandaarden en voorschriften"
},
"Digikoppeling-Cert": {
"href": "http://www.logius.nl/digikoppeling",
"publisher": "Logius",
"title": "Gebruik en achtergrond van Digikoppeling certificaten"
},
"Digikoppeling-Compliance-Voorziening": {
"href": "https://portaal.digikoppeling.nl",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Compliance Voorziening"
},
"Digikoppeling-Identificatie-Authenticatie": {
"href": "https://publicatie.centrumvoorstandaarden.nl/dk/idauth",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling Identificatie en Authenticatie"
},
"ebCPP": {
"authors": [
"Oasis"
],
"date": "september 2002",
"href": "http://www.ebxml.org/specs/ebcpp-2.0.pdf",
"publisher": "Oasis",
"title": "Collaboration-Protocol Profile and Agreement Specification Version 2.0"
},
"ebMS3": {
"authors": [
"Ian Jones",
"Pete Wenzel"
],
"date": "October 2007",
"href": "https://docs.oasis-open.org/ebxml-msg/ebms/v3.0/core/os/ebms_core-3.0-spec-os.html",
"publisher": "Oasis",
"title": "Collaboration-Protocol Profile and Agreement Specification Version 2.0"
},
"ebXML CPPA V 2.0": {
"authors": [
"Oasis"
],
"date": "september 2002",
"href": "http://www.ebxml.org/specs/ebcpp-2.0.pdf",
"publisher": "Oasis",
"title": "Collaboration-Protocol Profile and Agreement Specification Version 2.0"
},
"Eisen Pkioverheid": {
"href": "https://www.logius.nl/diensten/pkioverheid/aansluiten-als-tsp/pogramma-van-eisen",
"publisher": "Logius",
"title": "Programma van Eisen (PKIoverheid)"
},
"Expert": {
"authors": [
"@@@"
],
"date": "@@@",
"href": "https://www.forumstandaardisatie.nl/sites/bfs/files/@@@.pdf",
"publisher": "Forum Standaardisatie",
"title": "Expertadvies CloudEvents 1.0"
},
"Gebruiksvoorwaarden Digikoppeling": {
"date": "1 januari 2021",
"href": "https://www.logius.nl/diensten/digikoppeling/documentatie/gebruiksvoorwaarden-digikoppeling",
"publisher": "Logius",
"title": "Gebruiksvoorwaarden Digikoppeling"
},
"HEART.OAuth2": {
"authors": [
"J. Richer"
],
"date": "April 25, 2017",
"href": "https://openid.net/specs/openid-heart-oauth2-1_0.html",
"publisher": "OpenID foundation",
"title": "Health Relationship Trust Profile for OAuth 2.0"
},
"HTTPS-factsheet NCSC": {
"date": "Nov 2014",
"href": "https://www.ncsc.nl/documenten/factsheets/2019/juni/01/factsheet-https-kan-een-stuk-veiliger",
"publisher": "NCSC",
"title": "Factsheet HTTPS kan een stuk veiliger"
},
"I-D.ietf-oauth-pop-architecture": {
"authors": [
"P. Hunt, J. Richer, W. Mills, P. Mishra, H. Tschofenig"
],
"date": "July 8, 2016",
"href": "https://tools.ietf.org/html/draft-ietf-oauth-pop-architecture-08",
"publisher": "IETF",
"title": "OAuth 2.0 Proof-of-Possession (PoP) Security Architecture"
},
"iGOV.OAuth2": {
"authors": [
"J. Richer, M. Varley, P. Grassi"
],
"date": "October 5 2018",
"href": "https://openid.net/specs/openid-igov-oauth2-1_0.html",
"publisher": "OpenID foundation",
"title": "International Government Assurance Profile (iGov) for OAuth 2.0"
},
"iGOV.OpenID": {
"authors": [
"M. Varley, P. Grassi"
],
"date": "October 5 2018",
"href": "https://openid.net/specs/openid-igov-openid-connect-1_0.html",
"publisher": "OpenID foundation",
"title": "International Government Assurance Profile (iGov) for OpenID Connect 1.0 - draft 3"
},
"Introspection": {
"authors": [
"J. Richer"
],
"date": "October 2015",
"href": "https://tools.ietf.org/html/rfc7662",
"publisher": "IETF",
"title": "OAuth 2.0 Token Introspection"
},
"JWA": {
"authors": [
"M. Jones"
],
"date": "may 2015",
"href": "https://tools.ietf.org/html/rfc7518",
"publisher": "IETF",
"title": "JSON Web Algorithms (JWA)"
},
"JWE": {
"authors": [
"M. Jones, J. Hildebrand"
],
"date": "may 2015",
"href": "https://tools.ietf.org/html/rfc7516",
"publisher": "IETF",
"title": "JSON Web Encryption (JWE)"
},
"JWK": {
"authors": [
"M. Jones"
],
"date": "may 2015",
"href": "https://tools.ietf.org/html/rfc7517",
"publisher": "IETF",
"title": "JSON Web Key (JWK))"
},
"JWS": {
"authors": [
"M. Jones, J. Bradley, N. Sakimura"
],
"date": "may 2015",
"href": "https://tools.ietf.org/html/rfc7515",
"publisher": "IETF",
"title": "JSON Web Signature (JWS)"
},
"JWS.JWE.Algs": {
"authors": [
"Jim Schaad, Jeff Hodges, Joe Hildebrand, Sean Turner"
],
"date": "",
"href": "https://www.iana.org/assignments/jose/jose.xhtml#web-signature-encryption-algorithms",
"publisher": "IANA",
"title": "IANA JSON Web Signatures and Encryption Algorithms registry"
},
"JWT": {
"authors": [
"M. Jones, J. Bradley, N. Sakimura"
],
"date": "may 2015",
"href": "https://tools.ietf.org/html/rfc7519",
"publisher": "IETF",
"title": "JSON Web Token (JWT)"
},
"Logius": {
"href": "https://logius.nl/digikoppeling",
"publisher": "Logius",
"title": "Logius Digikoppeling"
},
"Logius website": {
"href": "https://logius.nl/digikoppeling",
"publisher": "Logius",
"title": "Logius Digikoppeling"
},
"Logius-website": {
"href": "https://logius.nl/digikoppeling",
"publisher": "Logius",
"title": "Logius Digikoppeling"
},
"NCSC 2019": {
"date": "April 2019",
"href": "https://www.ncsc.nl/documenten/publicaties/2019/mei/01/ict-beveiligingsrichtlijnen-voor-transport-layer-security-tls",
"publisher": "NCSC",
"title": "ICT-beveiligingsrichtlijnen voor Transport Layer Security (TLS) v2.0"
},
"NCSC 2021": {
"date": "Jan 2021",
"href": "https://www.ncsc.nl/documenten/publicaties/2021/januari/19/ict-beveiligingsrichtlijnen-voor-transport-layer-security-2.1",
"publisher": "NCSC",
"title": "ICT-beveiligingsrichtlijnen voor Transport Layer Security (TLS) v2.1"
},
"NEN3610": {
"authors": [
""
],
"date": "Maart 2011",
"href": "https://www.nen.nl/nen-3610-2011-a1-2016-nl-217738",
"publisher": "Nederlands Normalisatie-instituut",
"title": "Basismodel Geo-informatie - Termen, definities, relaties en algemene regels voor de uitwisseling van informatie over aan de aarde gerelateerde ruimtelijke objecten"
},
"no-Reliable-messaging": {
"authors": [
"Marc de Graauw"
],
"date": "June 18, 2010",
"href": "https://www.infoq.com/articles/no-reliable-messaging/",
"publisher": "infoQ",
"title": "Nobody Needs Reliable Messaging"
},
"OAuth2": {
"authors": [
"D. Hardt"
],
"date": "October 2012",
"href": "https://tools.ietf.org/html/rfc6749",
"publisher": "The Internet Engineering Task Force",
"title": "The OAuth 2.0 Authorization Framework"
},
"OpenID.Core": {
"authors": [
"N. Sakimura, J. Bradley, M. Jones, B. de Medeiros, C. Mortimore"
],
"date": "November 8 2014",
"href": "https://openid.net/specs/openid-connect-core-1_0.html",
"publisher": "OpenID foundation",
"title": "OpenID Connect Core 1.0"
},
"OpenID.Discovery": {
"authors": [
"N. Sakimura, J. Bradley, M. Jones, E. Jay"
],
"date": "November 8 2014",
"href": "https://openid.net/specs/openid-connect-discovery-1_0.html",
"publisher": "OpenID foundation",
"title": "OpenID Connect Discovery 1.0"
},
"Pas-toe-of-leg-uit": {
"href": "https://www.forumstandaardisatie.nl/open-standaarden/verplicht",
"publisher": "Forum Standaardisatie",
"title": "Lijst Verplichte standaarden"
},
"PKCE": {
"authors": [
"N. Sakimura, J. Bradley, N. Agarwal"
],
"date": "september 2015",
"href": "https://tools.ietf.org/html/rfc7636",
"publisher": "IETF",
"title": "Proof Key for Code Exchange by OAuth Public Clients"
},
"PKI CA": {
"href": "https://www.logius.nl/diensten/pkioverheid/aansluiten-als-tsp/toegetreden-vertrouwensdienstverleners",
"publisher": "Logius",
"title": "Toegetreden vertrouwensdienstverleners"
},
"PKI Policy": {
"href": "https://www.logius.nl/diensten/pkioverheid/aansluiten-als-tsp/pogramma-van-eisen",
"publisher": "Logius",
"title": "Programma van Eisen (PKIoverheid)"
},
"PKI PvE": {
"href": "https://www.logius.nl/sites/default/files/public/bestanden/diensten/PKIoverheid/PoR-2022/PKIoverheid%20Programme%20of%20Requirements%20v4.10%20-%20Part%203j%20Certificate%20Policy%20for%20Server%20certificates%20in%20Server%202020%20%28EV%20G1%29%20Domain.pdf",
"publisher": "Logius",
"title": "Programma van Eisen Pkioverheid, deel 3j"
},
"PKI-CA": {
"href": "https://www.logius.nl/diensten/pkioverheid/aansluiten-als-tsp/toegetreden-vertrouwensdienstverleners",
"publisher": "Logius",
"title": "Toegetreden vertrouwensdienstverleners"
},
"PKI-Policy": {
"href": "https://www.logius.nl/diensten/pkioverheid/aansluiten-als-tsp/pogramma-van-eisen",
"publisher": "Logius",
"title": "Programma van Eisen (PKIoverheid)"
},
"PKIoverheid": {
"href": "https://www.logius.nl/diensten/pkioverheid",
"publisher": "Logius",
"title": "PKIoverheid"
},
"PKIoverheid Certificaten": {
"href": "https://cert.pkioverheid.nl/",
"publisher": "Logius",
"title": "Pkioverheid certificaten"
},
"PKIoverheid-Certificaten": {
"href": "https://cert.pkioverheid.nl/",
"publisher": "Logius",
"title": "Pkioverheid certificaten"
},
"SemVer": {
"authors": [
"T. Preston-Werner"
],
"date": "June 2013",
"href": "https://semver.org",
"title": "Semantic Versioning 2.0.0"
},
"UMMR10": {
"authors": [
""
],
"date": "2001",
"href": "https://unece.org/DAM/cefact/umm/UMM_Revision_10_2001.zip",
"publisher": "UN/CEFACT",
"title": "UMM Revision 10"
},
"UMMUG": {
"authors": [
""
],
"date": "2003",
"href": "https://www.unece.org/fileadmin/DAM/cefact/umm/UMM_userguide_220606.pdf",
"publisher": "UN/CEFACT",
"title": "UN/CEFACT Modeling Methodology (UMM) User Guide"
},
"UUID": {
"authors": [
"P. Leach",
"M. Mealling",
"R. Salz"
],
"date": "July 2005",
"href": "https://tools.ietf.org/html/rfc4122",
"publisher": "The Internet Engineering Task Force",
"title": "A Universally Unique IDentifier (UUID) URN Namespace"
},
"Voorbeelden": {
"href": "https://www.logius.nl/sites/default/files/public/bestanden/diensten/DigiKoppeling/Overig/Digikoppeling-Koppelvlakstandaard-WUS-Voorbeeldberichten.zip",
"publisher": "Logius",
"title": "Digikoppeling WUS voorbeelden (zip)"
},
"Voorwaarden Digikoppeling": {
"date": "1 januari 2021",
"href": "https://www.logius.nl/diensten/digikoppeling/documentatie/voorwaarden-digikoppeling",
"publisher": "Logius",
"title": "Voorwaarden Digikoppeling"
},
"X520": {
"href": "https://www.iso.org/standard/43796.html",
"publisher": "ISO",
"title": "ITU-T Recommendation X.520 (2001) ISO/IEC 9594-6"
},
"ADR-Validator": {
"href": "https://gitlab.com/commonground/don/adr-validator/-/blob/v0.1.0/pkg/adr/rules.go",
"title": "Technical ADR Validation rule testset 0.1.0",
"authors": [
"H. Stijns"
],
"publisher": "Geonovum",
"date": "December 2022"
}
},
"alternateFormats": [
{
"label": "pdf",
"uri": "BOMOS-LinkedData.pdf"
}
],
"authors": [
{
"company": "TNO",
"companyURL": "https://www.tno.nl/",
"name": "Wouter van den Berg"
}
],
"editors": [
{
"company": "Logius",
"companyURL": "https://www.logius.nl/",
"name": "Gül Işik"
},
{
"company": "Logius",
"companyURL": "https://www.logius.nl/",
"name": "Edwin Wisse"
}
],
"github": "https://github.com/Logius-standaarden/BOMOS-LinkedData",
"maxTocLevel": 3,
"nl_markdownTableClass": "dkkvs",
"previousMaturity": "DEF",
"pubDomain": "bomos",
"publishDate": "2022-06-07",
"publishVersion": "3.0.0",
"shortName": "linkeddata",
"specStatus": "WV",
"specType": "HR"
}</script>
<link rel="stylesheet" href="https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/respec/style/base.css"></head>
<body class="h-entry informative toc-inline"><div class="head">
<a class="logo" href="https://www.logius.nl/standaarden"><img alt="Logius" height="77" id="Logius" src="https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/respec/style/logos/figure-logius.svg" width="44">
</a> <h1 id="title" class="title">BOMOS aanvullende modules: Linked data</h1>
<h2>
Logius Handreiking<br>
Werkversie
<time class="dt-published" datetime="2022-06-07">08 mei 2023</time>
</h2>
<dl>
<dt>Deze versie:</dt><dd class="status">
<a class="u-url status" href="https://logius-standaarden.github.io/BOMOS-LinkedData/">https://logius-standaarden.github.io/BOMOS-LinkedData/</a>
</dd>
<dt>Laatst gepubliceerde versie:</dt><dd>
<a href="https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/bomos/linkeddata">https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/bomos/linkeddata</a>
</dd>
<dt>Laatste werkversie:</dt><dd><a href="https://logius-standaarden.github.io/BOMOS-LinkedData/">https://logius-standaarden.github.io/BOMOS-LinkedData/</a></dd>
<dt>Vorige versie</dt><dd><a href="https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/bomos/linkeddata/previouspublishversion">https://gitdocumentatie.logius.nl/publicatie/bomos/linkeddata/previouspublishversion</a></dd>
<dt>Redacteurs:</dt>
<dd class="editor p-author h-card vcard">
<span class="p-name fn">Gül Işik</span> (<a class="p-org org h-org" href="https://www.logius.nl/">Logius</a>)
</dd><dd class="editor p-author h-card vcard">
<span class="p-name fn">Edwin Wisse</span> (<a class="p-org org h-org" href="https://www.logius.nl/">Logius</a>)
</dd>
<dt>Auteur:</dt><dd class="editor p-author h-card vcard">
<span class="p-name fn">Wouter van den Berg</span> (<a class="p-org org h-org" href="https://www.tno.nl/">TNO</a>)
</dd>
<dt>Doe mee:</dt><dd>
<a href="https://github.com/Logius-standaarden/BOMOS-LinkedData/">GitHub Logius-standaarden/BOMOS-LinkedData</a>
</dd><dd>
<a href="https://github.com/Logius-standaarden/BOMOS-LinkedData/issues/">Dien een melding in</a>
</dd><dd>
<a href="https://github.com/Logius-standaarden/BOMOS-LinkedData/commits/">Revisiehistorie</a>
</dd><dd>
<a href="https://github.com/Logius-standaarden/BOMOS-LinkedData/pulls/">Pull requests</a>
</dd>
</dl>
<p>
Dit document is ook beschikbaar in dit niet-normatieve formaat:
<a rel="alternate" href="BOMOS-LinkedData.pdf">pdf</a>
</p>
<p class="copyright">
Dit document valt onder de volgende licentie:
<a rel="license" href="https://creativecommons.org/publicdomain/zero/1.0/" class="subfoot">Creative Commons 0 Public Domain Dedication</a>.
</p>
<hr title="Separator for header">
</div>
<section id="abstract" class="introductory"><h2>Samenvatting</h2><p> BOMOS (Beheer- en OntwikkelModel voor Open Standaarden) is een hulpmiddel
van en voor de standaardisatiewereld. Dit deel bevat een aanvullende
module over linked data. Het is een verkenning van de rol die linked data speelt en kan gaan spelen in moderne semantische standaarden.
</p>
<p>
Het beheer van dit document ligt bij TNO (de oorspronkelijke auteur). Geinteresseerden en experts worden van harte uitgenodigd om feedback te delen, het document aan te vullen of anderzijds te verbeteren.
</p>
</section>
<section id="sotd" class="introductory"><h2>Status van dit document</h2><p>Dit is een werkversie die op elk moment kan worden gewijzigd, verwijderd of vervangen door andere documenten. Het is geen door het TO goedgekeurde consultatieversie.</p></section><nav id="toc"><h2 class="introductory" id="inhoudsopgave">Inhoudsopgave</h2><ol class="toc"><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#abstract">Samenvatting</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#sotd">Status van dit document</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#linked-data-ontologien"><bdi class="secno">1. </bdi>LINKED DATA & ONTOLOGIËN</a><ol class="toc"><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#opkomst-van-linked-data"><bdi class="secno">1.1 </bdi>Opkomst van Linked Data</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#publieke-sector"><bdi class="secno">1.2 </bdi>Publieke sector</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#private-sector"><bdi class="secno">1.3 </bdi>Private sector</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#de-fair-beweging"><bdi class="secno">1.4 </bdi>De FAIR-beweging</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#waarom-linked-data"><bdi class="secno">1.5 </bdi>Waarom Linked Data?</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#impact-op-standaardisatie-en-beheer"><bdi class="secno">1.6 </bdi>Impact op standaardisatie en beheer</a><ol class="toc"><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#hergebruik"><bdi class="secno">1.6.1 </bdi>Hergebruik</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#training-en-opleiding"><bdi class="secno">1.6.2 </bdi>Training en opleiding</a></li></ol></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#een-tussen-weg-kiezen"><bdi class="secno">1.7 </bdi>Een (tussen)weg kiezen</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#doorontwikkelen"><bdi class="secno">1.8 </bdi>Doorontwikkelen</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#gebruiksanalyse"><bdi class="secno">1.9 </bdi>Gebruiksanalyse</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#hulpmiddelen"><bdi class="secno">1.10 </bdi>Hulpmiddelen</a><ol class="toc"><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#neoneologism"><bdi class="secno">1.10.1 </bdi>NeoNeoLogism</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#pool-party"><bdi class="secno">1.10.2 </bdi>Pool Party</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#protege"><bdi class="secno">1.10.3 </bdi>Protégé</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#semantic-treehouse"><bdi class="secno">1.10.4 </bdi>Semantic Treehouse</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#topbraid-composer"><bdi class="secno">1.10.5 </bdi>TopBraid Composer</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#vocbench"><bdi class="secno">1.10.6 </bdi>VocBench</a></li><li class="tocline"><a class="tocxref" href="#matey"><bdi class="secno">1.10.7 </bdi>Matey</a></li></ol></li></ol></li></ol></nav>
<section class="introductory"><h1>Documentbeheer</h1>
<table class="dkkvs">
<thead>
<tr>
<th>Datum</th>
<th>Versie</th>
<th>Auteur</th>
<th>Opmerkingen</th>
</tr>
</thead>
<tbody><tr>
<td>13/11/2020</td>
<td>1.0</td>
<td>Wouter van den Berg</td>
<td>Oplevering module</td>
</tr>
<tr>
<td>01/06/2022</td>
<td>2.0</td>
<td>Wouter van den Berg</td>
<td>Aanvullende modules in eigen documenten ondergebracht</td>
</tr>
</tbody></table>
</section>
<section class="introductory"><h1>Colofon</h1>
<table class="dkkvs">
<thead>
<tr>
<th></th>
<th></th>
</tr>
</thead>
<tbody><tr>
<td>Logius Servicecentrum:</td>
<td>Postbus 96810 <br>2509 JE Den Haag<br>tel. 0900 555 4555 (10 ct p/m)<br>email <a href="mailto:[email protected]">[email protected]</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</section>
<section id="linked-data-ontologien"><div class="header-wrapper"><h2 id="x1-linked-data-ontologien"><bdi class="secno">1. </bdi>LINKED DATA & ONTOLOGIËN</h2><a class="self-link" href="#linked-data-ontologien" aria-label="Permalink for Section 1."></a></div>
<p>Linked data is al langere tijd in opkomst. De standaarden en technologiën die hieronder vallen -- zoals RDF, SPARQL en OWL -- worden steeds meer in de praktijk geadopteerd. Dat begon in de academische wereld maar heeft zich de afgelopen jaren uitgebreid naar de publieke sector en het bedrijfsleven.<br>Linked Data brengt veranderingen in de semantische standaardisatiediscipline die BOMOS omschrijft. Dit hoofdstuk licht die veranderingen toe. Het gaat niet enkel om het gebruik van nieuwe technologieën en hulpmiddelen. Linked Data betekent een andere benadering tot semantische interoperabiliteit: de nadruk verschuift van het standaardiseren van berichten (of 'transacties') naar het standaardiseren van de onderliggende domeinbeschrijving.</p>
<p>Enige basiskennis van de werking van Linked Data wordt in dit hoofdstuk verondersteld. Eerst komen de verschillen met conventionele semantische standaarden aan bod, zowel op het vlak van beheer en doorontwikkeling als in de toepassing door gebruikers. Tenslotte wordt er een overzicht geboden van digitale middelen die van nut kunnen zijn bij beheer en (door)ontwikkeling van met name ontologiën.</p>
<p>Toch eerst een toelichting op de betekenis van het woord 'ontologie'. Er is geen duidelijke scheiding tussen wat in de wereld van Linked Data wordt aangeduid als "vocabulaires" en "ontologiën". <a href="https://www.w3.org/standards/semanticweb/ontology">Volgens de W3C</a> is het de trend om het woord "ontologie" te gebruiken voor complexere en formele verzamelingen van termen, terwijl "vocabulaire" wordt gebruikt voor simpelere varianten of waar minder strikt formalisme wordt gebruikt. In dit hoofdstuk wordt met het woord 'ontologie' het hele spectrum bedoeld. </p>
<p>Aan de basis van het hoofdstuk staat verder het volgende onderscheid tussen de twee soorten semantische standaarden (zie ook figuur 1): </p>
<ol>
<li>Conventionele semantische standaarden. Deze standaarden lossen het interoperabiliteitsprobleem op door middel van gezamenlijke afspraken over de inhoudelijke structuur van berichten of transacties.</li>
<li>Semantische standaarden op basis van Linked Data. Deze standaarden lossen het interoperabiliteitsprobleem op door een gezamenlijke taal voor het beschrijven van dingen of gebeurtenissen in een domein vast te leggen (in een ontologie). Dankzij die gezamenlijke taal is de gemeenschap niet meer afhankelijk van vaste berichtstructuren voor eenduidige interpretatie van de gedeelde data. (Het uitwisselen van gestandaardiseerde berichten blijft overigens gewoon mogelijk als daar binnen de gemeenschap behoefte toe is.)</li>
</ol>
<section id="opkomst-van-linked-data"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-1-opkomst-van-linked-data"><bdi class="secno">1.1 </bdi>Opkomst van Linked Data</h3><a class="self-link" href="#opkomst-van-linked-data" aria-label="Permalink for Section 1.1"></a></div>
<p>In de afgelopen jaren is in zowel de publieke als private sector steeds vaker de Linked Data benadering toegepast. Dit hoofdstuk beschrijft initiatieven in de publieke sector en de private sector, plus een die daar tussenin zit: de FAIR-beweging.</p>
</section><section id="publieke-sector"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-2-publieke-sector"><bdi class="secno">1.2 </bdi>Publieke sector</h3><a class="self-link" href="#publieke-sector" aria-label="Permalink for Section 1.2"></a></div>
<p>Binnen de publieke sector heeft de cultuursector altijd vooropgelopen. Het Europeana project (al gestart in 2008) was baanbrekend: Europeana Collections biedt inmiddels toegang tot meer dan 50 miljoen gedigitaliseerde items - boeken, muziek, kunst en meer - met geavanceerde zoek- en filterfuncties om het zoeken te vergemakkelijken. Net als in de andere sectoren begon het ook hier met de ontwikkeling van de modellen om de metadata van de collecties in te beschrijven. Ook andere culture instellingen hebben verschillende modellen in Linked Data uitgedrukt, bijvoorbeeld de Koninklijke Bibliotheek met de Nederlandse Thesaurus van Auteursnamen en de Rijksdienst Cultureel Erfgoed met onder andere het Archeologisch Basisregister.</p>
<p>Op het gebied van bouw en infrastructuur zijn zogenaamde Object Type Libraries (OTL) een bekend fenomeen. Een OTL is een soort semantische bibliotheek binnen de eigen organisatie. ProRail en Rijkswaterstaat zijn bekende organisaties die dit toepassen. Daarnaast is daar COINS, een andere belangrijke standaard die op Linked Data is gebaseerd, bedoeld voor de uitwisseling van BIM-modellen.
Organisaties in de sector van geografische informatie waren er ook vroeg bij, met Geonovum als trekker van het Platform Linked Data Nederland. Het Kadaster had al snel de eerste modellen van de Basisregistraties Adressen en Gebouwen gepubliceerd, en vervolgens ook andere datasets. Na de publicatie van de modellen zijn de basisregistraties zelf als Linked Data gepubliceerd, en dan ook op 'productie'-niveau, dat wil zeggen met persistente URIs, actueel en gemonitord. Daarnaast wordt op <a href="https://labs.kadaster.nl/">labs.kadaster.nl</a> ter inspiratie een groot aantal voorbeelden gegeven van de mogelijkheden die Linked Data biedt. Een belangrijke vervolgstap is dat de NEN3610 (het semantische 'moedermodel' van Nederlandse geo-informatiemodellen) inmiddels ook als Linked Data beschikbaar is.</p>
<p>Zo zijn er nog vele andere initiatieven in de publieke sector te noemen, zoals die in de landbouw en de vreemdelingenketen. Maar ook de Onderwijssector heeft al vele stappen richting Linked Data gezet op basis van de ROSA, waarbij wederom de semantische modellen het startpunt zijn. Het voert te ver om die in dit hoofdstuk allemaal te belichten.</p>
</section><section id="private-sector"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-3-private-sector"><bdi class="secno">1.3 </bdi>Private sector</h3><a class="self-link" href="#private-sector" aria-label="Permalink for Section 1.3"></a></div>
<p>In de private sector komen Linked Data-ontwikkelingen in alle lagen voor: op het niveau van de branche en ketenprocessen, in individuele bedrijven, en in specifieke bedrijfsprocessen.</p>
<p>In het bedrijfsleven zijn er branches en gemeenschappen waar de rol van Linked Data steeds groter wordt, al is dat meestal in een verkennende fase. Het bedrijfsleven lijkt vooral nieuwsgierig naar de enorme hoeveelheid werk die in de academische wereld is verricht naar semantische technologieën en wat dit concreet kan betekenen om hun problemen te adresseren.</p>
<p>Een voorbeeld is te vinden in de uitzendbranche. Partijen uit die branche hebben in samenwerking met TNO het meerjarige Flexible IT (FIT) with Ontologies-project opgezet. Met dit project testen zij de voordelen van een overstap van uitwisseling middels de SETU-berichtstandaarden naar flexibelere uitwisseling middels de SETU-ontologie.</p>
<p>Daarnaast zijn er individuele bedrijven die met Linked Data aan de slag gaan. Bijvoorbeeld firma NXP Semiconductors, die in 2015 met hun Enterprise Datahub in de prijzen vielen in Nederlandse en Europese Linked Data competities. Dit systeem zorgt ervoor dat data hun vele producten (meer dan 20.000) uit verschillende databases geïntegreerd kunnen worden. Waar mogelijk heeft NXP gebruik gemaakt van
bestaande standaard ontologiën als Dublin Core, SKOS, FOAF en Schema.org. Omdat er een aantal voor de sector benodigde termen en concepten ontbraken, is ook een NXP-vocabulaire ontwikkeld en aan de eerdergenoemde set gekoppeld. Op deze manier kan NXP Semiconductors de data rijk genoeg beschrijven en kunnen externe gebruikers de betekenis van begrippen gemakkelijker nagaan.</p>
<p>Tot slot worden Linked Data technologiën steeds meer toegepast in de processen in het bedrijfsleven. Een bekend voorbeeld is te vinden in de online marketing, specifiek in zoekmachineoptimalisatie (Engels: search engine optimization, of SEO). Met SEO streven bedrijven ernaar om een webpagina zo hoog mogelijk te laten scoren in de zoekresultaten van een zoekmachine. Tegenwoordig past men hiervoor JSON-LD toe. JSON-LD, een methode om Linked Data over te dragen via het bekende JSON-formaat, wordt gebruikt door zoekmachines om informatie over websites te verzamelen om zo de gewenste zoekresultaten te bepalen. Google, eigenaar van 's werelds meest gebruikte zoekmachine, raadt de toepassing van JSON-LD aan. De opkomst van JSON-LD is ook een voorbeeld van Linked Data die verbinding vindt met veelgebruikte data-formaten.</p>
</section><section id="de-fair-beweging"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-4-de-fair-beweging"><bdi class="secno">1.4 </bdi>De FAIR-beweging</h3><a class="self-link" href="#de-fair-beweging" aria-label="Permalink for Section 1.4"></a></div>
<p>De hoeveelheden data waar wetenschappers en andere data-analyisten mee te maken hebben blijven groeien. Daarmee groeit ook de vraag naar meer machine-ondersteuning bij verwerking en analyse van die data. Maar hier bestond simpelweg de benodigde data-infrastructuur niet voor. De FAIR Data Principes is een reactie op dit gemis. FAIR staat voor een set richtlijnen om data meer vindbaar (<strong>F</strong>indable), toegankelijk (<strong>A</strong>ccesible), <strong>I</strong>nteroperabel en herbruikbaar (<strong>R</strong>eusable) te maken. De nadruk van FAIR ligt op het vergroten van het vermogen van machines om data automatisch te vinden en te gebruiken.</p>
<p>De FAIR-principes zijn in 2016 in een wetenschappelijk artikel geïntroduceerd. De FAIR-beweging is daarna in korte tijd flink in kracht toegenomen. Zo spraken de leiders van de G20 in hetzelfde jaar hun steun uit voor FAIR, en richtten Duitsland, Nederland en Frankrijk in 2017 samen het GO FAIR initiatief op.</p>
<p>De <em>I</em> in FAIR onderstreept het belang van geautomatiseerde data-interoperabiliteit. Het doel is het bereiken en bewaken van interoperabiliteit, zelfs wanneer gegevens in een heel ander formaat, in verschillende talen en in verschillende onderzoeksdomeinen zijn gemaakt. De link tussen FAIR en Linked Data is hier heel sterk. Dat blijkt uit de drie FAIR-principes die onder de <em>I</em> van <em>Interoperability</em> vallen:</p>
<ol>
<li>(meta)data gebruiken een formele, toegankelijke, gedeelde en breed toepasbare taal voor kennisrepresentatie.</li>
<li>(meta)data gebruiken vocabulaires die FAIR-principes volgen.</li>
<li>(meta)data bevatten gekwalificeerde verwijzingen naar andere (meta)data.</li>
</ol>
<p>Voor het implementeren van de Interoperability principes van FAIR wordt veel gebruik gemaakt van ontologiën (voor punt 1) en andere Linked Data standaarden (voor punten 2 en 3).</p>
<p>Links: </p>
<ul>
<li><a href="https://www.nature.com/articles/sdata201618">The FAIR Guiding Principles for scientific data management and stewardship</a>, Nature, 2016, <em>het</em> wetenschappelijk artikel over FAIR</li>
<li><a href="https://www.go-fair.org/fair-principles/">FAIR Principles</a>, GO FAIR Initiative, de FAIR-principes</li>
</ul>
</section><section id="waarom-linked-data"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-5-waarom-linked-data"><bdi class="secno">1.5 </bdi>Waarom Linked Data?</h3><a class="self-link" href="#waarom-linked-data" aria-label="Permalink for Section 1.5"></a></div>
<p>Linked Data maakt het mogelijk om rijke datasets te delen en gecontroleerd open te stellen zonder dat de die dataset de bron hoeft te verlaten. De Europeana Collections zijn hier een voorbeeld van. Niet alleen de data binnen zo een dataset is gelinkt, ook de datasets onderling zijn dat. Met een query-taal als SPARQL wordt het vervolgens mogelijk om de hele set van datasets te bevragen. Dit is waar de visie van het Semantische Web over gaat. Hoe meer Linked Data, hoe krachtiger de query's die mogelijk worden. </p>
<p>Met name overheden gebruiken Linked Data steeds meer om data openbaar te maken voor het publiek, het liefst op een manier waarmee geïnteresseerden de data makkelijk automatisch kunnen opvragen en verwerken. Hier is het bekende vijf-sterren model op van toepassing:</p>
<p><strong>1 ster:</strong> de data is beschikbaar via internet; in welk formaat maakt niet uit.<br><strong>2 sterren:</strong> de beschikbare data heeft een machine-leesbaar structuur (geen scan bijvoorbeeld).<br><strong>3 sterren:</strong> de data is beschikbaar in een niet-gepatenteerd formaat (zoals .csv en niet MS Excel).<br><strong>4 sterren:</strong> Linked Data gepubliceerd met behulp van W3C standaarden (RDF en SPARQL).<br><strong>5 sterren:</strong> al het bovenstaande en de dataset is gelinkt aan andere Linked Open Data. </p>
<p>Linked Data wordt ook ingezet door digitaliserende organisaties om hun data en systemen verder te integreren, zoals te zien bij Rijkswaterstaat en ProRail met hun OTLs. De scope van dit soort inspanningen is vaak eerst intern en breidt zich vervolgens uit naar grote leveranciers of andere vaste partnerorganisaties. Door die uitbreiding wordt er met relatief weinig inspanning extra voordeel uit de stap naar Linked Data behaald.</p>
<p>Linked Data maakt het verder mogelijk voor machines om automatisch de betekenis (semantiek) van data in te lezen en zo zelf nieuwe verbindingen te leggen, verbindingen die normaal gesproken alleen door mensen gelegd konden worden. Linked Data is een essentieel component van nieuwe generatie Kunstmatige Intelligentie (A.I.) technieken, waarbij enorme hoeveelheden ruwe data wordt gecombineerd met geformaliseerde domeinbeschrijvingen om steeds slimmere machines te bouwen.</p>
<p>Ten slotte vormt Linked Data de kern van een nieuwe aanpak tot het vergroten van interoperabiliteit tussen partijen in een branche of waardeketen. De semantische standaard die men hiervoor vastlegt, bevat dan een of meer ontologiën. Net als bij andere soorten semantische standaarden is het doel om het voor de gebruikers zo makkelijk mogelijk te maken om onderling koppelvlakken in te richten die aan alle wensen voldoen. Het Flexible IT with Ontologies-project van de uitzendbranche is een voorbeeld van een gebruikersgemeenschap die de overstap verkent naar informatie-uitwisseling middels een gestandaardiseerde ontologie.</p>
<p>Het gebruik van Linked Data is onderhevig aan het bekende netwerk-effect. Voor elk van bovenstaande toepassingen geldt: hoe meer wijdverspreid het gebruik van Linked Data wordt, des te groter de voordelen voor gebruikers.</p>
<p>Ga naar de website van Platform Linked Data Nederland (<a href="https://www.pldn.nl/">www.pldn.nl</a>) voor meer informatie over hoe Linked Data in zijn werk gaat</p>
</section><section id="impact-op-standaardisatie-en-beheer"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-6-impact-op-standaardisatie-en-beheer"><bdi class="secno">1.6 </bdi>Impact op standaardisatie en beheer</h3><a class="self-link" href="#impact-op-standaardisatie-en-beheer" aria-label="Permalink for Section 1.6"></a></div>
<p>Oorspronkelijk werd in BOMOS geen nader onderscheid gemaakt tussen de soorten semantische standaarden. Het is bij zowel de conventionele aanpak als bij de Linked Data-benadering van toepassing. Maar de precieze invulling van de activiteiten verschilt wel degelijk tussen de twee. Invulling geven aan het BOMOS-model was overigens altijd al een opgave, omdat elke context maatwerk behoeft. Maar bij de Linked Data-benadering tot semantische standaarden komen nieuwe uitdagingen kijken.</p>
<p>Hieronder volgen wat uitdagingen en lessen uit het FIT with Ontologies-innovatietraject van de uitzendbranche. De volgorde is grofweg van vroege ontwikkelingsfase naar beheerfase.</p>
<section id="hergebruik"><div class="header-wrapper"><h4 id="x1-6-1-hergebruik"><bdi class="secno">1.6.1 </bdi>Hergebruik</h4><a class="self-link" href="#hergebruik" aria-label="Permalink for Section 1.6.1"></a></div>
<p>Ontologies ontstaan zelden in een <code>green-field</code> scenario. Juist digitale waardeketens waar al vergevorderde uitwisselingsafspraken gemaakt zijn maken sneller de stap naar een oplossing op basis van Linked Data. De documentatie van deze standaarden bevat vaak veel informatie die van waarde is voor de nieuwe oplossing, zoals gedetailleerde beschrijvingen van ketenprocessen en bedrijfsregels (<em>business rules</em> in het Engels). Het is belangrijk dat die kennis en informatie zoveel mogelijk wordt hergebruikt. Hergebruik zorgt niet alleen voor tijdsbesparing in het ontwikkelproces van de nieuwe oplossing, maar ook voor meer vertrouwen in het eindresultaat en dus voor betere adoptie door de gebruikersgemeenschap.</p>
</section><section id="training-en-opleiding"><div class="header-wrapper"><h4 id="x1-6-2-training-en-opleiding"><bdi class="secno">1.6.2 </bdi>Training en opleiding</h4><a class="self-link" href="#training-en-opleiding" aria-label="Permalink for Section 1.6.2"></a></div>
<p>De overstap naar gestandaardiseerde uitwisseling op basis van Linked Data betekent vrijwel altijd dat er een andere technology stack gebruik wordt (bijvoorbeeld met o.a. OWL, RDF en/of SPARQL). Dat vraagt om andere kennis en vaardigheden, zowel van de betrokkenen bij ontwikkeling en beheer van de standaard als bij de gebruikers.<br>De beheerorganisatie dient voldoende expertise over deze technologieën in huis te hebben om haar beheertaken uit te kunnen voeren, zoals het inschatten van impact van verandervoorstellen op de standaard of het beantwoorden van technische vragen. Dat spreekt voor zich. Maar ook aan de kant van de gebruikersorganisaties zal men waarschijnlijk het een en ander moeten bijleren. Uit ervaring blijkt dat de meeste softwareontwikkelaars weinig of geen ervaring hebben met deze technologieën. Om de actieve deelname van gebruikers in het ontwikkelproces te borgen is het belangrijk dat er voldoende training en opleiding beschikbaar is, en dat gebruikers de tijd krijgen om de technologie zich eigen te maken. De beheerdersorganisatie kan daarin op allerlei manieren voorzien, zoals het schrijven van gidsen, het geven van demo's, of zelfs het organiseren van een Linked Data hackathon.</p>
<p>Training en opleiding is ook van belang wanneer de gebruikersgemeenschap al standaarden voor informatie-uitwisseling toepaste voordat men de overstap naar Linked Data maakte. De gebruikers en zelfs de beheerders zijn dan gewend te denken in termen van de oude technology stack en de gebruikte methoden van uitwisseling. In die gevallen wordt de stap naar de Linked Data aanpak vaak behandeld als een wisseling van syntax, terwijl er in werkelijkheid ook een andere denkwijze nodig is. Dat geldt voor zowel de ontwikkelingsfase als voor de daadwerkelijke toepassing van de semantische standaard. Bij de ontwikkeling loop je anders het risico dat de status quo een te grote invloed heeft op hoe de ontologie gemodelleerd wordt, met verarming van semantiek van het model tot gevolg. Bij de toepassing kan de oude denkwijze leiden tot omslachtige manieren van data opvragen of uitwisselen, wat leidt tot verarming in de semantiek van de data. Zo observeerde de beheerders van de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) dat veel gebruikers bij het opvragen van data onbedoeld ook de hele historie van de data meevroegen. </p>
</section></section><section id="een-tussen-weg-kiezen"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-7-een-tussen-weg-kiezen"><bdi class="secno">1.7 </bdi>Een (tussen)weg kiezen</h3><a class="self-link" href="#een-tussen-weg-kiezen" aria-label="Permalink for Section 1.7"></a></div>
<p>Het is overigens niet zo dat de keuze enkel bestaat uit ofwel een volledige overstap maken naar Linked Data, of alles te houden bij het oude. Er zijn gradaties en tussenstappen denkbaar.</p>
<p>Een technologie die hierin een essentiële rol speelt is RML (RDF Mapping Language), ontwikkeld door een team van de Universiteit van Gent. Met RML is het mogelijk om semi-gestructureerde data als JSON, XML en CSV te transformeren naar Linked Data. Dat doe je door eerst de RML regels die voor de betreffende data moeten gelden op te schrijven. Daarna voed je deze RML regels plus de oorspronkelijke data aan een zogenaamde RMLMapper, die er Linked Data triples van maakt.</p>
<p>Het toepassen van RML zou wel eens voor veel gemeenschappen met standaarden het beste alternatief balans kunnen zijn op volledig overstappen op Linked Data of niets doen. In principe volstaat het om door middel van RML mappings een tussenlaag aan te brengen die de vertaling maakt tussen de relevante interne systemen van de gebruiker en de gemeenschappelijke ontologie. Dankzij die mappings kan men vervolgens door middel van RESTful APIs toch Linked Data uitwisselen, terwijl de huidige systemen in stand kunnen blijven.</p>
<aside class="example" id="example-1"><div class="marker">
<a class="self-link" href="#example-1">Voorbeeld<bdi> 1</bdi></a>
</div>
Deze strategie werd ook in het FIT with Ontologies-project gehanteerd. Een belangrijk doel in dat project was het bewaken van backwards compatibility met de berichtuitwisseling volgens de conventionele SETU-standaarden. Met andere woorden, het moest met de nieuwe techniek mogelijk blijven om SETU-berichten te ontvangen en verwerken. Men heeft daarom gewerkt aan de FIT engine: een softwarecomponent dat RML toepast om SETU-berichten om te zetten naar Linked Data. Met de FIT engine kunnen de partijen die de overstap naar uitwisseling van Linked Data gemaakt hadden alle vruchten hiervan plukken, zonder dat hun bestaande koppelingen met klanten daarvoor op de schop hoeven.
</aside>
</section><section id="doorontwikkelen"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-8-doorontwikkelen"><bdi class="secno">1.8 </bdi>Doorontwikkelen</h3><a class="self-link" href="#doorontwikkelen" aria-label="Permalink for Section 1.8"></a></div>
<p>Stel: de eerste versie van de nieuwe semantische standaard op basis van Linked Data is af. De gebruikersgemeenschap is naarstig aan de slag met implementeren. Waar wordt het beheer en doorontwikkeling vanaf nu door gekenmerkt? </p>
<p>Ten eerste is hetgeen dat in beheer genomen wordt, de nieuwe standaardontologie, meer modulair van aard dan je als beheerder van een conventionelere standaard gewend bent. Doorontwikkeling is nog meer gericht op samenstelling van bestaande ontologiën en andere bouwblokken dan bij de conventionele aanpak het geval was. Dit is bijvoorbeeld te zien in de Geo-standaarden. Daar hebben nieuwe ontologiën relatief weinig toegevoegd. Er zijn veel bestaande vocabulaires geassembleerd. De gezamenlijke afspraken gaan dan over hoe je die zaken compileert. Dat was met de conventionele aanpak voor semantische standaarden al in mindere mate zo, bijvoorbeeld met XML Schema, maar met ontologieën is dat meer en voor grotere blokken.</p>
<p>Dat neemt niet weg dat een deel van de domeinbeschrijving in een eigen ontologie gemodelleerd is. Die eigen ontologie moet doorontwikkeld worden om met de tijd mee te gaan. De uitdaging hierbij is om dit zo zorgvuldig en precies te blijven doen. De geavanceerdere toepassingen van ontologiën, zoals complexe query’s of automatisch redeneren, zijn namelijk gevoeliger voor fouten. Meer nog dan bij andere semantische standaarden is dus de nauwkeurigheid en coherentie van de ontologie van kritisch belang.</p>
<p>Niet alle wijzigingsverzoeken leiden tot veranderingen in de gemeenschappelijke ontologie. Soms is het beter om een uitbreiding te ontwikkelen, die vervolgens in gebruik wordt genomen door het deel van de gebruikersgemeenschap dat hier profijt van heeft. Ontologiën en andere Linked Data standaarden zijn hiervoor ontworpen. Als beheerder is het zaak om uitbreidingen voor de gebruikers expliciet en inzichtelijk te maken. Hier kan je vervolgens controle en analysen op uitvoeren.</p>
</section><section id="gebruiksanalyse"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-9-gebruiksanalyse"><bdi class="secno">1.9 </bdi>Gebruiksanalyse</h3><a class="self-link" href="#gebruiksanalyse" aria-label="Permalink for Section 1.9"></a></div>
<p>In het FIT with Ontologies-project maakt men gebruik van een webapplicatie om, uit de SETU-ontologie, zelf berichtdefinities bij elkaar te klikken. Deze specifieke berichtdefinities zien er anders uit, maar voldoen allemaal aan de ontologie en zijn eenduidig te vertalen naar feiten uit die ontologie. Doordat deze verschillende berichtdefinities centraal opgeslagen staan, wordt gedetailleerde gebruiksanalyse mogelijk, vergelijkbaar met het code coverage concept uit de software engineering. Deze term duidt op het uitzoeken welke delen (e.g. concepten, relaties) van een ontologie door wie in welke berichten daadwerkelijk worden gebruikt, alsmede de trends daarin. Bevindingen uit code coverage testen bieden belangrijke aanwijzingen voor doorontwikkeling en kunnen discussies over de standaard voeden met echte gebruiksdata. </p>
</section><section id="hulpmiddelen"><div class="header-wrapper"><h3 id="x1-10-hulpmiddelen"><bdi class="secno">1.10 </bdi>Hulpmiddelen</h3><a class="self-link" href="#hulpmiddelen" aria-label="Permalink for Section 1.10"></a></div>
<p>Hier zijn een aantal hulpmiddelen die voor beheerders van gemeenschappelijke ontologiën van nut kunnen zijn. Pool Party, Protégé en TopBraid Composer hebben aanzienlijke overlap; met alle drie is het mogelijk om ontologiën te modelleren. Semantic Treehouse is niet gericht op modelleren maar op het beheer- en doorontwikkelingsproces, en is de enige van de vier met een directe link met BOMOS. Matey (en de gerelateerde RML en YARRRML talen) zijn gericht op de transformatie van traditionele dataformaten zoals JSON, XML en CVS naar Linked Data die voldoet aan een specifieke ontologie. </p>
<table class="dkkvs">
<thead>
<tr>
<th>Middel</th>
<th>Ontwikkelaar</th>
<th>Omschrijving</th>
</tr>
</thead>